Jeśli chcielibyśmy prześledzić ewolucję zaangażowania kobiet w świat sztuki w XX i XXI wieku, szybko okazałoby się, że zasadniczy wpływ na ten proces wywarły rozmaite zmiany społeczne, kulturowe i polityczne. Historia obecności artystek w sztuce współczesnej przedstawia się bardzo barwnie, zarówno pod względem ruchów zbiorowych, jak i indywidualnych triumfów.

Pierwsze dziesięciolecie XX wieku było trudnym okresem dla artystek, które starały się zyskać uznanie w świecie sztuki zdominowanym niemal wyłącznie przez mężczyzn. Na przeszkodzie stawały zarówno konwencje społeczne, jak i uprzedzenia instytucjonalne. Artystki nie mogły zdobyć odpowiedniego wykształcenia, swobodnie sprzedać swoich prac czy zyskać prestiżowego odznaczenia. Nawet docenianie dorobku kobiet w dziedzinach tradycyjnie uważanych za sfeminizowane, takich jak włókiennictwo czy sztuki dekoracyjne, nie było postrzegane jako znaczący element w szerszej narracji o historii sztuki. Tak znane dziś twórczynie jak Gwen John (queerowa malarka walijska przełomu XIX. i XX wieku) czy Mary Beale (pierwsza zawodowa portrecistka Anglii XVII wieku) mierzyły się z barierami wynikającymi w dużej mierze z uprzedzeń związanych z płcią. Pierwsza z nich, queerowa, walijska malarka przełomu XIX. i XX., choć odkryta przez publiczność na dobą sprawę stosunkowo niedawno, stała się jedną z ważniejszych twórczyń wystawy „Queer British Art” Tate Modern, druga zaś stała się ikoną malarstwa portretowego z powodzeniem łącząc ze sobą pracę artystyczną z życiem rodzinnym i rolą chlebodawczyni co – oględnie mówiąc – nie było standardem doby baroku.

Wraz z biegiem XX wieku wyłonił się feministyczny ruch artystyczny, który przekształcił sztukę. Ruch ten był szczególnie dynamiczny na Zachodzie pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku. To wtedy nastąpił gwałtowny wzrost liczby kobiet rozpoczynających naukę w szkołach artystycznych w Stanach Zjednoczonych i Europie, ośmielonych przez większe działania feministyczne i dążenia do równouprawnienia. Fala ta nie tylko podważyła tradycyjne normy dotyczące płci, ale także stworzyła sprzyjające środowisko do eksploracji i wyrażania narracji skoncentrowanych na kobietach w sztuce. Globalny ruch feministyczny z końca XX wieku ożywił dyskusję na temat obecności i roli artystek w sztuce, torując drogę do bardziej inkluzywnego badania zarówno pola produkcji artystycznej, jak i dyskursu historycznego.

W oku cyklonu

W sercu burzliwych lat 60. i 70. XX wieku, w cieniu ruchów emancypacyjnych i społecznych rewolucji, sztuka zaczęła kwestionować tradycyjne role płciowe i patriarchalne ramy. W tej epoce przełomowych zmian, artystki feministyczne zaczęły rzeźbić swoje miejsce w świecie sztuki, przecierając ścieżki dla przyszłych pokoleń. Judy Chicago z determinacją i odwagą zaprosiła nas do symbolicznego stołu (1974-1979), rzucając wyzwanie patriarchalnym relacjom świata sztuki. Wcześniej zaś Yoko Ono, z delikatnością i głęboką wrażliwością, prowadziła nas przez swój performance "Cut Piece" (1964), ukazując pasywność i podatność kobiet na przemoc. Jej ciche, ale potężne gesty pozostawiły trwały ślad w pamięci widzów, skłaniając do refleksji nad kondycją połowy społeczeństwa.

A gdy Miriam Schapiro i Judy Chicago zakładały Feminist Art Program, otworzyły drzwi do nowego świata, w którym kobiety mogły swobodnie wyrażać się poprzez sztukę, przekształcając cichy szept w donośny krzyk równości. Te przełomowe dzieła, w różnorodny sposób, zrewolucjonizowały świat sztuki, budując fundamenty pod rozwój feministycznego dyskursu artystycznego, który przetrwał dziesięciolecia i kontynuuje swoją misję wzmacniania głosu kobiet w sztuce.

Portrety i przewidywania


Judy Chicago: pionierka sztuki feministycznej

Judy Chicago, urodzona jako Judith Sylvia Cohen w 1939 roku, jest jedną z najbardziej uznanych postaci w ruchu sztuki feministycznej. Jej prace charakteryzują się głębokim zrozumieniem dla kobiecej perspektywy i pragnieniem wyzwolenia artystycznego wyrazu kobiet z męskich konstrukcji. Najważniejszym i najbardziej rozpoznawalnym dziełem Chicago bez dwóch zdań pozostaje "The Dinner Party", które stało się swoistym manifestem feministycznego ruchu w sztuce. Praca ta, tworzona przez pięć lat (1974-1979), to monumentalny trójstronny stół z 39. nakryciami. Każde z nich zadedykowano niezwykłym postaciom historycznym. Poprzez "The Dinner Party", Chicago chciała uczcić osiągnięcia kobiet i zwrócić uwagę na ich marginalizację w narracji o przeszłości. Każde miejsce przy stole nakryto ręcznie malowanym, porcelanowym talerzem oraz bogato zdobioną serwetą i sztućcami, odzwierciedlając indywidualność i wkład każdej z uczczonych.

W swoich pracach, Chicago nie bała się poruszać trudnych tematów ani korzystać z silnych wizualnych obrazów, aby zwrócić uwagę na niesprawiedliwości społeczne i kulturowe. Jej odwaga w wyrażaniu się artystycznym i dążeniu do zbudowania przestrzeni dla kobiecych głosów uczyniła ją jedną z najważniejszych postaci w historii sztuki feministycznej.

Georgia O’Keeffe: niezależność i nowatorstwo

O’Keeffe zasłynęła swoją unikalną wizją świata przedstawioną w swoich dziełach. Jej charakterystyczne, zminimalizowane przedstawienia kwiatów, czaszek i pejzaży były odważnym odejściem od realistycznego stylu dominującego w sztuce jej czasów. Prace, choć subtelne, były pełne emocji i osobistej ekspresji. Posługując się surową formą i delikatnym kolorem, O’Keeffe badala granice abstrakcji i realistycznego przedstawienia.

Jednym z aspektów, które zawsze fascynowały O’Keeffe, było przedstawienie kobiecej seksualności i formy w jej dziełach. Jej kwiaty, choć nie zawsze interpretowane w ten sposób przez publiczność, były uważane za metafory kobiecej seksualności. O’Keeffe zawsze odżegnywała się od tej interpretacji, podkreślając, że jej celem było przedstawienie kwiatów w sposób, w jaki nikt inny ich nie widział.

O’Keeffe była również jedną z pierwszych artystek, które eksplorowały amerykański Zachód jako miejsce dzikości i niezależności. Jej pejzaże przedstawiające pustynię Nowego Meksyku stały się nieodłącznym elementem amerykańskiego modernizmu, ukazując piękno i surowość tej części kraju. Podobnie jak Judy Chicago, Georgia O’Keeffe była ważną postacią w przełamywaniu barier dla kobiet w świecie sztuki. Jej niezależność, odwaga w eksplorowaniu nowych tematów i stylów oraz nieugięta determinacja w dążeniu do artystycznego wyrazu były inspiracją dla wielu późniejszych pokoleń artystek.

Biennale w Wenecji 2021: Kobiety i Postkolonialne Dyskursy

Biennale w Wenecji w 2021 roku zaznaczyło się jako wydarzenie, które uczciło prace kobiet i otworzyło przestrzeń dla dyskusji o postkolonializmie. Triumf kobiet na tej prestiżowej imprezie artystycznej był wyraźnym sygnałem zmieniających się dynamik w sztuce współczesnej. Nagrody przyznane Simone Leigh i Sonii Boyce podkreśliły znaczenie kobiet w kształtowaniu dyskursu artystycznego na arenie międzynarodowej. Prace przedstawione na Biennale eksplorowały złożone relacje między przeszłością kolonialną a współczesnymi wyzwaniami społecznymi, ukazując, jak sztuka może być narzędziem do przemyśleń i leczenia.

Fala, której nie powstrzymacie

Pod kierownictwem Cecili Alemani, Biennale w Wenecji 2022 nabrało wyraźnie feministycznego charakteru, stanowiąc ważny moment dla reprezentacji kobiet w świecie sztuki. Alemani, jako pierwsza włoska kobieta na stanowisku kuratora tego wydarzenia, uczyniła krok naprzód, aby podkreślić wagę kobiecej perspektywy w sztuce współczesnej.

Dyskurs feministyczny i reprezentacja

Kuratorka zdecydowanie zaznaczyła swoje feministyczne stanowisko, prezentując znaczącą reprezentację artystek. Spośród 213 artystów z 58 krajów, aż 191 to kobiety. Taka dystrybucja była wyraźnym oświadczeniem mającym na celu oddanie głosu artystkom i stworzenie projektów, które odzwierciedlają różnorodne wizje społeczne. Było to także ważne stwierdzenie, zwłaszcza we Włoszech, gdzie dyskusje na temat płci są postrzegane jako niewystarczająco istotne.

Na weneckim Biennale zaprezentowano ponad 1 400 prac i instalacji. Wydarzenie trwające siedem miesięcy przyciągnęło setki tysięcy odwiedzających, czyniąc spokojne miasto centrum globalnego świata sztuki i areną kobiecych głosów. Wśród nich wyróżniały się prace Simone Leigh, skupiające się na tematyce tożsamości kobiecej, ze szczególnym uwzględnieniem doświadczeń czarnoskórych. Niemiecka artystka, Rosmarie Trockel, przedstawiła zaś swoje dzieło "Same Different", duże i żółte oprawione pole koloru, które z pewnej odległości do złudzenia przypominało obraz, wprowadzając feministyczną perspektywę do dzieł rękodzielniczych i zachęcając do refleksji na temat kobiecej tożsamości i różnorodności w sztuce​. "Tkane obrazy" Trockel były częścią szerszej krytyki ról płciowych i deprecjonowania rzemiosła w coraz bardziej zmechanizowanym społeczeństwie​. W tym kontekście trudno nie wspomnieć również o wyjąkowym projekcie z Polskiego Pawilonu, czyli “Przeczarowując świat” Małgorzaty Mirgi-Tas, romskiej artystki. Monumentalny cykl dwunastu tkanin-fresków nie tylko dialogował ze światowej sławy freskami z Palazzo Schifanoia w Ferrarze, ale przede wszystkim przywracał świetność umniejszanemu przez lata rzemiosłu oraz opowiadał o splątanej relacji polsko-romskiej kultury, podważając stereotypy.

Z kolei Sonia Boyce została nagrodzona Złotym Lwem za Najlepszy Narodowy Udział za swoją wystawę 'Feeling Her Way' w Pawilonie Brytyjskim. Artystka zwróciła uwagę na znaczenie współpracy i kolektywności w tworzeniu sztuki oraz na siłę wyrażania się poprzez muzykę i wokal, co stanowiło ważny feministyczny komentarz. Jej dzieło było przy tym ukoronowaniem współpracy pięciu czarnoskórych muzyczek.

Raport "The Women Artists Market Report 2023" opublikowany przez Artsy, zwraca uwagę na przeobrażenia współczesnego rynek sztuki, na którym coraz częściej docenia się prace kobiet. W ostatniej dekadzie, kolekcje prywatne i instytucjonalne zobowiązały się do pokazywania i nabywania więcej dzieł stworzonych przez artystki, co sugeruje, że struktura sprzedaży również może ulec zmianie​. W 2023 roku zauważalny jest również trend zwiększonej reprezentacji kobiet w głównych galeriach, z wieloma wystawami skupionymi na pracach kobiet​.

Scena artystyczna jest pełna znakomitych kobiet, które przez swoje prace zyskały międzynarodowe uznanie. Judy Chicago, autorka ikonicznej już instalacji czy Georgia O’Keeffe z jej zmysłowymi i płynącymi pod prąd pracami, przetarły szlaki artystkom kolejnych pokoleń. Dzieła twórczyń z zeszłorocznej edycji weneckiego Biennale są tylko kilkoma przykładami, które zasługują na uwagę w dziedzinie sztuki​. Dzieła wspaniałych artystek młodej sztuki oraz współczesnych klasyczek trafiających już do kanonu dostępne są - i już zawsze będą - na platformie onarte. Odkryj prace, które donośnie krzyczą o równość.


tekst: Agnieszka Budnik


źródła ilustracji:
1 Judy Chicago (American, b. 1939). The Dinner Party (Emily Dickinson place setting), 1974–79. Mixed media: ceramic, porcelain, textile. Brooklyn Museum, Gift of the Elizabeth A. Sackler Foundation, 2002.10. © Judy Chicago. Photograph by Jook Leung Photograph
© (https://www.brooklynmuseum.org/eascfa/dinner_party/place_settings/emily_dickinson)
2 Building the Emily Dickinson plate, 1979. © Judy Chicago; Brooklyn Museum
3 Beale, Mary; Self Portrait as a Shepherdess; St Edmundsbury Museums; (http://www.artuk.org/artworks/self-portrait-as-a-shepherdess-10559) © Museum of the Home
4 Yoko Ono. Cut Piece. 1964. Performed by Yoko Ono in New Works of Yoko Ono, Carnegie Recital Hall, New York, March 21, 1965. Photograph by Minoru Niizuma. Minoru Niizuma. Courtesy Lenono Photo Archive, New York via (https://www.moma.org/audio/playlist/15/373)
5 Judy Chicago. Study for Georgia O’Keeffe plate, 1977. Ink, photo and collage on paper, approx. 24 × 36 in. (61 × 91.4 cm). © Judy Chicago. (Photo: © Donald Woodman) via (https://www.brooklynmuseum.org/eascfa/dinner_party/place_settings/georgia_o_keeffe)
6 Georgia O'Keeffe Museum Gift, © Georgia O'Keeffe Museum (https://collections.okeeffemuseum.org/object/1093/#about-this-object-details)
7 i 8 Przygotowania do wystawy Przeczarowując świat w pracowni Małgorzaty Mirgi-Tas, Zakopane, 2021. Foto: Daniel Rumiancew. Zdjęcia udostępnione dzięki uprzejmości Zachęty — Narodowej Galerii Sztuki.